عدالت فضایی در طرح جامع مسکن مغفول ماند

پس از تصویب طرح جامع شهر تهران در سال ۱۳۸۶ و عدم موفقیت آن در به توفیق رساندن اهداف خود، مدیریت شهری با تاسیس مجدد نهاد راهبری طرح جامع، قصد بازنگری در اصلی‌ترین سند برنامه‌ریزی شهری تهران دارد. پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی با هدف بازخوانی طرح جامع و بررسی بایدها و نبایدهای بازنگری آن، چهارمین نشست بررسی این طرح را با عنوان «بررسی موانع سیاستی تولید مسکن» را برگزار کرد.
به گزارش خانمان، سیدامیر منصوری، استاد دانشگاه تهران و رئیس پژوهشکده نظر، در این نشست با بیان اینکه ما با مسائل‌ مختلفی در شهر تهران مواجه هستیم که برنامه اصلی مدیریت شهری باید به آنها پاسخ می‌داد، گفت: در حالی که وضعیت بحرانی شهر در مسائل مختلف، نظر ما را به این سوال جلب می‌کند که چرا برنامه‌ها و سیاست‌های کلان شهری ما تا به امروز موفق به حل این مسائل نشده‌اند، ما در این نشست می‌خواهیم بدانیم در تهران، مقوله مسکن با چه موانعی روبه‌رو است.
وی ادامه داد: زمانی که طرح جامع تهران برگزار می‌شد، در یکی از خبرگزاری‌ها، ۱۰ جلسه برگزار کردیم و آن سند را از زوایای مختلف از جمله زاویه مسکن، مورد نقد قرار دادیم. بعد سال‌ها که محتوای آن جلسات را مطالعه می‌کردم، دریافتم که چقدر مسائل امروز ما با آن روزها شبیه است و اگر مدیران ما به نکاتی که در آن سال‌ها مطرح شده بود، اعتنا می‌کردند، اکنون خیلی جلوتر بودیم.

جمعیت تهران، فراتر از سقف طرح جامع مسکن
وی با اشاره به تلاش‌های برنامه‌ریزان طرح جامع برای کنترل جمعیت شهر، سیاست‌های انقباضی درخصوص مسکن شهری، مدیریت تراکم، محدود کردن ساخت‌وساز، اعطای تراکم متفاوت در مناطق مختلف تهران و غیره گفت: آقای احمدی‌نژاد، رئیس جمهور وقت، وقتی با بسته طرح جامع روبه‌رو شد، دستور یک طبقه تراکم بیشتر را داد. چون نظر وی این بود که جمعیتی که برای تهران در نظر گرفته شده، کم است. تا امروز از این اقدام وی به عنوان یک کار غیرکارشناسی نام برده شده، درحالی که جمعیت تهران از سقفی که طرح جامع مسکن پیش‌بینی کرده بود، فراتر رفته است.
وجود حدود ۴۰ شهر اقماری در اطراف تهران
این استاد دانشگاه توضیح داد: در طرح جامع، تصور می‌شد که با وضع سقف جمعیتی، قادر به جلوگیری از ورود تقاضا به بازار خواهند بود. از طرفی این طرح به تاثیر شهرهای اقماری تهران توجهی نکرد. اوایل انقلاب تهران ۵ الی ۶ شهر اقماری داشت، ولی امروزه حدود ۴۰ شهر اقماری در اطراف تهران داریم. به طوری که نمی‌توانیم مسائل آنان را از تهران تفکیک کنیم. مسائل زیادی وجود دارد که برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته با ابزارهای کوچک‌مقیاسی چون محدودکردن تراکم در پهنه‌های مختلف، به مذاکره واگذارکردن تراکم و کاربری‌ها در پهنه‌های مختلف تحت عنوان نظام پهنه‌بندی و اقدامات کوچک مقیاس شهرداری تحت عنوان مداخله در مسکن و… به آنها پاسخ نمی‌دهد. طرح جامع شهر تهران باید در اندازه مسائل مهم شهر ظاهر شود، نه اینکه بخش کوچکی از مشکلات را مدنظر خود قرار دهد.
سیاست‌های مسکن طرح جامع تهران سطح راهبری ندارد
منصوری گفت: بررسی سیاست‌های مسکن طرح جامع شهر تهران، نشان می‌دهد، مهم‌ترین ضعف آن را عملیاتی بودنش می‌بینیم که سطح راهبری ندارد. چراکه تهیه‌کننده طرح جامع، چشم‌اندازی در مورد ماموریت شهر تهران در کشور ندارد. درنتیجه بسیار ساده‌لوحانه و خوش‌باورانه سقف جمعیتی تهران را در طرح جامع ۸ میلیون نفر در نظر گرفتند، در حالی که ما نه می‌توانیم و نه ابزاری برای محدود کردن شهر داریم.
به گزارش جماران، رئیس پژوهشکده نظر تاکید کرد: قبل از شروع افق طرح جامع، جمعیت این شهر از ۹ میلیون نفر هم فراتر رفته بود. این نشان‌دهنده خام‌اندیشی و ساده‌اندیشی کسانی است که می‌خواستند برای شهر، محدودیت جمعیتی ایجاد کنند. برنامه‌ریزی شهری ما در دل یک برنامه توسعه ملی قابل دفاع وجود ندارد، چون برنامه توسعه ملی ما مانند همین برنامه هفتم توسعه کیفیت لازم را ندارد، پس اولین مانع سیاستی طرح جامع در مورد بخش مسکن، نبود چشم‌انداز و بستر قانونی بالادستی است که به همین دلیل برای خودش یک شأن عملیاتی قائل شده است.

طرح جامع برنامه‌ای برای بافت فرسوده ندارد
وی با اشاره به احکام طرح جامع تهران درباره بخش مسکن، افزود: این طرح درخصوص بافت فرسوده سکوت کرده و گفته برنامه‌ای برای حل آن ندارد. در حالی که بیش از نصف جمعیت تهران در بافت‌های ناپایدار سکونت دارند که خدمات شهری و کیفیت زندگی آن، بسیار پایین‌تر از استانداردهای متوسط شهر است.
این مدرس دانشگاه با ابراز تاسف از اینکه جمعیت زیادی بدمسکن و مستاجر هستند، بیان کرد: وقتی طرح جامع ما برای این مسئله مهم برنامه‌ای نمی‌دهد و می‌گوید بعدا به صورت طرح موضوعی با آن برخورد شود، در صورتی که پس از ۱۷ سال هنوز هم برای آن طرحی ارائه نداده، یعنی در مورد بخش بزرگی از مسئله سیاست ندارد.
وی ادامه داد: ۱۴۵ کیلومتر مربع مساحت بافت‌های فرسوده است؛ یعنی ۵۵ درصد از ۲۷۰ کیلومتر مربع سطح مسکونی تهران، فاقد هرگونه سیاست بوده است، چون از کل به جزء ماجرا نگاه نمی‌کند و کاری به مسائل اجتماعی، اقتصادی، ایمنی و غیره مردم ساکن در این بافت را ندارد و نگران هم نمی‌شوند!
این استاد دانشگاه اضافه کرد: وقتی درباره این مسئله در طرح جامع سیاستی وجود ندارد، شهرداری در بافت فرسوده با همان قواعدی که برای همه شهر تصمیم می‌گیرد، دست به مدیریت می‌زند. قاعده شهر برای تعیین تراکم، مسئله پارکینگ است و می‌گوید به ازای هر پارکینگ که تامین کنید، می‌توانید تراکم بگیرید و چون پلاک‌های بافت فرسوده اغلب ریزدانه هستند و نمی‌توانند پارکینگ متناسب تامین کنند، تراکم نمی‌گیرند. درنتیجه چون طرح جامع راه‌حل اختصاصی برای این موضوع تبیین نکرده بود، یک نسخه عمومی برای همه تجویز می‌شود.

فاجعه‌ای در مورد نصف جمعیت تهران رخ می‌دهد
منصوری یادآور شد: همین امر باعث شده که در دوره طرح جامع سالیانه ۱۰ درصد نوسازی شده است. آمار غلط‌اندازی ارائه می‌شود که می‌گوید ۴۵ درصد نوسازی صورت گرفته، اما نمی‌گویند کل مسئله بافت فرسوده را از ۱۴۵ کیلومتر به ۳۲ کیلومتر تقلیل داده‌اند. این یعنی فاجعه‌ای درمورد نصف جمعیت تهران در حال رخ دادن است.
وی ادامه داد: مشکل بدمسکنی و بافت‌های فرسوده در جنوب شهر نسبت به شمال شهر بیشتر است، لذا این یک مانع سیاستی است و طرح جامع چون راه‌حل نداده، ما را وادار به راه‌حل‌های عمومی می‌کند که درواقع یک راه‌حل انقباضی محسوب می‌شود.
رئیس پژوهشکده معماری و شهرسازی نظر، خاطرنشان کرد: سیاست دیگری که درباره مسکن در طرح جامع مطرح شده، عدم اعتقاد به تعادل فضایی است. به این صورت که ما باید تراکم جمعیت در شهر تهران را در یک حدود متعادلی نگه داریم، مثلا حداکثر آن دوبرابر حداقل آن باشد، اما در تهران براساس سیاست غلط به جایی مانند شهرک غرب رسیده‌ایم که تراکم آن حدود ۳۰ تا ۵۰ نفر در هکتار است و در مقابل خیابان هاشمی در منطقه ۱۰ تراکم جمعیتی حدود هزار و ۱۰۰ نفر در هکتار دارد. این یعنی حدود ۲۰ برابر که در سرمایه‌سالارترین شهرهای دنیا هم چنین نسبتی وجود ندارد.

تصویب‌کنندگان طرح جامع، به عدالت فضایی باور نداشتند
منصوری گفت: این وضعیت به صورت قانونی تثبیت شده است. گفته‌اند در شهرک غرب نباید تراکم بدهیم و نام آن را «بافت ارزشمند معاصر» گذاشته‌اند! چون تقریبا اکثر مشاورانی که طرح جامع را تهیه کردند و کسانی که آن را تصویب کردند، در شهرک غرب سکونت می‌کنند، لذا محله را برای خودشان خلوت کردند و گفتند بهتر است شلوغی‌ها به جاهای دیگر برود. البته این عدم تعادل فضایی با هر انگیزه دیگری هم توجیهی ندارد. تصویب‌کنندگان طرح جامع شهر تهران، اساسا به عدالت و تعادل فضایی به عنوان یک ارزش باور نداشتند. ما وقتی جمعیت تهران را در مساحت آن تقسیم می‌کنیم، می‌فهمیم که تراکم بالایی ندارد و متوسط تراکم جمعیت در تهران ۱۱۰ الی ۱۲۰ نفر در هکتار است؛ اما این مقدار جمعیت در منطقه‌ای نصف متوسط می‌شود و در منطقه‌ای ۱۰ برابر متوسط می‌شود. این نکته بسیار معناداری است.

چرا متوجه هجوم جمعیت به تهران نشدید؟
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، طرح جامع تهران را تخیلی عنوان کرد و گفت: تصور تهیه‌کنندگان طرح این بود که قادر به کنترل جمعیت خواهند بود، در حالی که خیال ناشدنی و باطلی داشتند. وقتی شرایط اقتصاد ملی ما باعث می‌شود مردم به تهران هجوم بیاورند، نمی‌توانید چنین محدودیتی ایجاد کنید. شما در موضع برنامه‌ریز چرا متوجه این مسئله نشدید! وقتی از آنها درباره این عدد که به عنوان سقف جمعیتی تهران تعیین شده می‌پرسیم دلیلی نمی‌آورند! امروز همان آدم‌ها که در طرح، هیچ چیز در مورد مبانی این تصمیم‌شان نگفته بودند، می‌گویند «ظرفیت زیست‌محیطی» شهر پر شده است. این یک اصطلاح جدیدی است که اخیرا سر ملت ما گذاشته‌اند و قرار است تا سال‌ها به یک تابوی جدید تبدیل شود.
منصوری ادامه داد: این عبارت به استناد یک گزارش مجهول مرکز پژوهش‌های مجلس به کار برده می‌شود که هیچ منبع علمی و معتبری ندارد. شما با این عبارات راجع به تهران تصمیم می‌گیرید و جمعیت را به سمت پرند هل می‌دهید! این طرف و آن طرف اتوبان آزادگان چه ظرفیت زیست‌محیطی متفاوتی دارد؟ آن زمان که این اصطلاح نبود، چرا این کار را کردید؟ همان کسانی که دوست نداشتند شهرک غرب که محل زندگی‌شان بود شلوغ شود، به طریق اولی دوست ندارند هر کسی وارد تهران شود! مگر آقای کرباسچی نگفت تهران را آنقدر گران می‌کنیم که هر کسی وارد آن نشود!
این استاد دانشگاه اظهار داشت: به جایی رسیده‌ایم که در اخبار درباره پشت‌بام خوابی و خانه‌های اشتراکی چند خانواده می-خوانیم! یک زیرزمین بدون نور در تهران‌نو به مساحت ۹ مترمربع با دیوار نم‌کشیده با پول رهن ۱۵۰ میلیون تومانی و اجاره ماهیانه ۳ الی ۴ میلیونی آگهی می‌شود! برخی کانتینر و کانکس روی پشت‌بام می‌گذارند و اجاره می‌دهند! یکی از کارهای شهرداری این شده که نگذارد برخی روی پشت‌بام خود چادر یا کانکس اجاره دهند. این واقعیات منطبق با تخیلات برخی آقایان طراح طرح جامع پاک نمی‌شوند!
منصوری افزود: یکی از مسائلی که به صورت غیرمستقیم به طرح جامع برمی‌گردد این است که در فصل اقتصادی برنامه جامع در برابر سودجویی از تولید مسکن، مانند گران کردن پروانه، تمهیدی دیده نشده است. نباید درآمد شهرداری را تا این اندازه به تولید مسکن وابسته می‌کردید که وقتی تعداد ساخت‌وساز کم می‌شود، مبلغ عوارض را زیاد کند. مسئله الگوی مسکن را نیز مسئله مهمی است که طرح جامع اصلا به آن نپرداخته و صلاحیت تصمیم‌گیری را به یک عده خاص از مدیران داده است.